تصور کنید پاهایتان در زمین فرو رفته و قادر به حرکت یا صحبت کردن نیستید. در این شرایط چه کار می‌کنید تا غذا بخورید، رشد کنید و از خودتان دفاع کنید؟ این وضعیت برای گیاهان یک امر عادی روزانه است! گیاهان برای بقا و همچنین برقراری ارتباط با سایر گیاهان، جانوران و میکروارگانیسم‌های اطراف خود، استراتژی‌های متعددی را توسعه داده‌اند. برخی از این استراتژی‌ها شامل استفاده از ترکیبات شیمیایی است که به عنوان پیامی از گیاه به محیط اطراف عمل می‌کنند. دانشمندان روش‌های خلاقانه‌ای برای تخمین نوع و میزان مواد شیمیایی درون یک گیاه ابداع کرده‌اند.
برخی از این مواد شیمیایی بقای خود گیاه را تقویت می‌کنند. برخی از گیاهان مواد شیمیایی تولید می‌کنند که به عنوان علف‌کش عمل کرده و مانع رشد گیاهان رقیب می‌شوند، مانند اسید سالیسیلیکی که توسط بیدها تولید می‌شود. گیاهان دیگر نیز موادی تولید می‌کنند که از چرای حشرات و جانورهای گیاه‌خوار جلوگیری می‌نماید.
مواد شیمیایی گیاهی، از جمله آنتی‌اکسیدان‌ها، فیتوکمیکال‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی، به طور فزاینده‌ای مورد توجه قرار گرفته‌اند. در این مقاله، به بررسی چند نمونه از ترکیبات فعال گیاهان اشاره شده است که در طب سنتی برای مصارف دارویی انسان به کار می‌روند.
فیتوکمیکال چیست؟
فیتوکمیکال‌ها به طور دقیق، مواد شیمیایی تولید شده توسط گیاهان هستند. با این حال، این اصطلاح به طور کلی برای توصیف مواد شیمیایی موجود در گیاهان به کار می‌رود که ممکن است بر سلامت تأثیر بگذارند.
در حالی که شواهد زیادی وجود دارد که رژیم غذایی سرشار از میوه، سبزیجات، حبوبات، غلات و آجیل برای سلامتی مفید ما هستند ، اما شواهدی مبنی بر اینکه این تأثیرات ناشی از مواد مغذی خاص یا مواد شیمیایی گیاهی باشد، محدود است.
به عبارت دیگر، فیتوکمیکال‌ها به تنهایی و به صورت جداگانه مورد بررسی قرار نمی‌گیرند، بلکه اثر آنها در کنار سایر ترکیبات موجود در مواد غذایی گیاهی سنجیده می‌شود.
انواع فیتوکمیکال
- آلکالوئیدها: گروهی از ترکیبات مواد شیمیایی گیاهی هستند که تنوع بالایی دارند. ویژگی بارز آنها وجود مولکول‌های حاوی نیتروژن است که باعث فعالیت بیولوژیکی قدرتمندشان می‌شود. بسیاری از این گیاهان برای تولید داروهای شناخته شده با اهداف درمانی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. یک نمونه از آلکالوئیدهای باارزش وین کریستین است که از گیاه خرزهره ماداگاسکار به دست می‌آید. این دارو برای درمان برخی از انواع سرطان کاربرد دارد. نمونه‌ی دیگر، آتروپین است که در گیاه خطرناکِ belladonna یا deadly nightshade یافت می‌شود.
- تلخ‌کننده‌ها: گروهی از گیاهان هستند که به دلیل طعم بسیار تلخ‌شان با هم دسته‌بندی می‌شوند. این تلخی باعث تحریک غدد بزاقی و اندام‌های گوارشی می‌شود. بنابراین، تلخ‌کننده‌ها می‌توانند برای بهبود اشتها و تقویت سیستم گوارش مورد استفاده قرار گیرند. نمونه‌هایی از تلخ‌کننده‌ها شامل «افسنطین» و «رازک» است.
- گلیکوزیدهای قلبی: ترکیباتی هستند که در برخی گیاهان دارویی مانند گل انگشتانه و گل زنگوله یافت می‌شوند. این ترکیبات تاثیر مستقیم و قدرتمندی بر روی قلب دارند. گلیکوزیدهای قلبی نظیر دیژیتوکسین، دیگوکسین و کنوالوتوکسین، در صورت نارسایی قلب، موجب تقویت نیروی پمپاژ و سرعت انقباضات قلب می‌شوند. همچنین، این ترکیبات خاصیت ادرارآور داشته و با تحریک تولید ادرار، به دفع مایعات اضافی از بافت‌ها و سیستم گردش خون کمک می‌کنند.
- گليكوزيد: بر پايه سيانيد، يک سم بسيار کشنده دارد. با وجود اين، در دوزهاي کم می‌توانند به عنوان شل کننده عضلاني عمل کنند. پوست گيلاس وحشي و برگ‌هاي بِـه ژاپني حاوي گلیکوزیدهای سیانوژنیک هستند که می‌توانند براي بهبود و تسکين سرفه‌هاي خشک مورد استفاده قرار گيرند.
- فلاونوئید: گروهی از ترکیبات گیاهی هستند که به طور گسترده در دنیای گیاهان یافت می‌شوند و دارای طیف وسیعی از مصارف و اثرات دارویی هستند. آنها اغلب به عنوان رنگدانه عمل کرده و رنگ زرد یا سفید را به گل‌ها و میوه‌ها می‌بخشند. برخی از فلاونوئیدها دارای خواص ضدویروسی و ضدالتهابی هستند. همچنین، فلاونوئیدهای موجود در بسیاری از گیاهان مانند لیمو و گندم سیاه، به تقویت مویرگ‌ها و جلوگیری از نشت آنها به بافت‌ها شهرت دارند.
- مواد معدنی: بسیاری از گیاهان حاوی سطوح بالایی از مواد معدنی هستند. دلیل این امر آن است که گیاهان می‌توانند مواد معدنی را از خاک جذب کرده و آنها را به شکلی درآورند که به راحتی توسط بدن انسان قابل استفاده باشد. محتوای مواد معدنی اغلب عامل کلیدی در اثربخشی یک گیاه به عنوان دارو به شمار می‌رود. یک نمونه از گیاهان سرشار از مواد معدنی، دم اسب (Horsetail) است. محتوای بالای سیلیس موجود در گیاه دم اسب برای درمان آرتروز استفاده می‌شود زیرا از ترمیم بافت همبند پشتیبانی می‌کند.
- فنول‌ها: ترکیباتی گیاهی هستند که تصور می‌شود برای محافظت در برابر عفونت و هجوم حشرات ساخته می‌شوند. فنول‌ها اغلب دارای خاصیت ضدالتهابی، ضدعفونی‌کننده و گاه ضدویروسی هستند. ساختار فنول‌ها متنوع بوده و از اسید سالیسیلیک تا اسید فنولیک پیچیده حاوی قند متغیر است. گیاهانی مانند همیشه بهار (Wintergreen) و بید حاوی سالیسیلات هستند. همچنین، اعضای خانواده نعناع نیز اغلب حاوی فنول می‌باشند.
- پلی‌ساکارید: در تمام گیاهان یافت می‌شوند و از واحدهای متعددی از مولکول‌های قند به هم پیوسته تشکیل شده‌اند. در مصارف دارویی، پلی‌ساکاریدهای مخاط یا صمغ‌هایی تولید می‌کنند که به طور معمول در پوست، ریشه، برگ و دانه یافت می‌شوند. این پلی‌ساکاریدهای چسبنده قادرند مقادیر زیادی آب جذب کرده و توده‌های ژله‌ای شکل دهند که برای درمان بافت‌های خشک یا تحریک شده مانند پوست و غشاهای مخاطی قابل استفاده هستند.
- آنتوسیانین‌ها: ترکیباتی هستند که به عنوان رنگدانه عمل کرده و رنگ قرمز، بنفش یا آبی را به میوه‌ها و گل‌ها می‌بخشند. آنها از لحاظ ساختاری به تانن‌ها و فلاونوئیدها نزدیک هستند. شواهد نشان می‌دهد که پروآنتوسیانیدین‌ها در محافظت از سیستم گردش خون، به خصوص در قلب، چشم و پا، بسیار باارزش‌اند. انگور قرمز، توت سیاه و زغال اخته از جمله میوه‌هایی هستند که حاوی سطوح بالای پروآنتوسیانیدین می‌باشند.
- ساپونین: گروهی از ترکیبات فعال هستند که نام خود را از خاصیت کف‌کنندگی در آب، مشابه صابون گرفته‌اند. دو نوع اصلی ساپونین وجود دارد: استروئیدی و تری‌‌ترپنوئیدی. ساپونین‌های استروئیدی از نظر ساختار شیمیایی شباهت زیادی به بسیاری از هورمون‌های بدن انسان، از جمله استروژن و کورتیزول، دارند. نمونه‌هایی از گیاهان حاوی ساپونین شامل آگاو، یام وحشی و چندین عضو از خانواده سوسن است. جالب است بدانید که از برخی گیاهان بومی برای تولید هورمون‌های مصنوعی برای انسان استفاده می‌شود.
- تانن: گروهی از ترکیبات شیمیایی هستند که در اکثر گیاهان یافت می‌شوند. تانن‌ها با ایجاد طعم گس و ناخوشایند، به عنوان بازدارنده‌ای در برابر گیاه‌خواری حشرات و جانوران چراکننده عمل می‌کنند. همچنین، تانن‌ها به دلیل تمایلشان به انقباض و جمع‌کردن بافت‌ها با اتصال به رسوب پروتئین‌ها، در چرم‌سازی برای دباغی پوست حیوانات مفید هستند. نمونه‌هایی از گیاهان با تانن بالا شامل پوست بلوط و کات سیاه است.
- ویتامین: بسیاری از گیاهان حاوی سطوح بالای ویتامین‌های مفید هستند. بسیاری از میوه‌ها و سبزیجات شناخته‌شده، دارای سطوح بالای ویتامین C و بتاکاروتن هستند. همچنین، گیاهان کمتر شناخته‌شده‌ای مانند جاروک ، زالزالک و سنجد دریایی دارای سطوح بالایی از ویتامین‌های B، C و E می‌باشند.
- روغن های فرار: این نوع روغن از گیاهان استخراج شده و برای تولید اسانس‌های روغنی به کار می‌روند که نقش بسیار مهمی در گیاه‌درمانی ایفا می‌کنند. این روغن‌ها اغلب بسیار پیچیده بوده و می‌توانند از ۱۰۰ ترکیب یا بیشتر تشکیل شده باشند. روغن‌های فرار کاربردهای فراوانی دارند. برای مثال، روغن درخت چای یک ضدعفونی‌کننده قوی است.
چرا مواد شیمیایی گیاهی باید در رژیم غذایی ما باشد؟
با توجه به شواهد فزاینده، به نظر می‌رسد مصرف فیتوکمیکال‌ها در رژیم غذایی می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن مرتبط با سن مانند بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت، فشار خون بالا و برخی از انواع سرطان را کاهش دهد.
گرچه عدم وجود آنها در رژیم غذایی باعث ایجاد علائم کمبود، مانند کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی نمی‌شود، اما تصور بر این است که مواد شیمیایی گیاهی در طول زندگی، به ویژه در بزرگسالی و سالمندی برای سلامتی و تندرستی اهمیت دارند.
فیتوکمیکال‌ها احتمالا به عنوان عوامل هم‌افزا عمل می‌کنند و به بدن اجازه می‌دهند تا از مواد مغذی به طور مؤثرتر استفاده کند. به عبارت دیگر، تصور می‌شود مواد شیمیایی گیاهی با سایر مواد مغذی موجود در غذاهای گیاهی همکاری می‌کنند تا جذب و استفاده از این مواد مغذی را در بدن بهبود بخشند. این همکاری می‌تواند منجر به فواید سلامتی بیشتری نسبت به مصرف هر یک از این مواد به تنهایی شود.
فواید مواد شیمیایی گیاهی برای سلامتی
تنوع فیتوکمیکال‌ها و خاصیت آنتی‌اکسیدانی آنها، حفاظتی در برابر بسیاری از بیماری‌ها ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، تنها یک نوع خاص از فیتوکمیکال نیست که یک فایده‌ی مشخص را به همراه دارد. برای مثال، فیتواستروژن‌ها که در طیف وسیعی از غذاها از جمله سویا، تخم کتان، هلو و سیر وجود دارند، به محافظت در برابر پوکی استخوان، سرطان سینه، سرطان رحم و بیماری‌های قلبی عروقی کمک می‌کنند.
بهبود عملکرد سیستم ایمنی
برای داشتن بدنی سالم، سیستم ایمنی متعادل مهم است. سیستم ایمنی که نه ضعیف باشد و نه بیش فعال، می‌تواند از شما در برابر عفونت و بیماری‌ها محافظت کند، بدون اینکه واکنش‌های بیش از حد و التهاب مزمن را به دنبال داشته باشد. مواد شیمیایی گیاهی می‌توانند به دستیابی و حفظ یک سیستم ایمنی متعادل کمک کنند.
مواد شیمیایی گیاهی فراتر از خاصیت آنتی‌اکسیدانی خود عمل می‌کنند. آنها همچنین به عنوان عوامل ضد میکروبی شناخته شده‌اند. این ترکیبات با کاهش احتمال رشد ویروس‌ها و باکتری‌ها در بدن، به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کنند. تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که فیتوکمیکال‌ها در زمان بروز عفونت، به واکنش مناسب سیستم ایمنی بدن یاری می‌رسانند. علاوه بر این، می‌توانند التهاب مزمن مرتبط با بیماری‌های التهابی را کاهش دهند.
جلوگیری از سرطان
مواد شیمیایی گیاهی به عنوان پیشگیری‌کننده‌های شیمیایی عمل می‌کنند، یعنی مانع پیشرفت سرطان می‌شوند با جلوگیری از آسیب به DNA؛ آنها همچنین می‌توانند ژن‌های جهش‌یافته را ترمیم کنند و سرعت رشد سرطان را کاهش دهند و به مرگ سریع‌تر سلول‌های غیرطبیعی کمک کنند. ایجاد تغییرات ساده در رژیم غذایی برای گنجاندن فیتوکمیکال‌های بیشتر، روشی ایمن و مقرون به صرفه برای پیشگیری از سرطان را فراهم می‌کند.
از مغز خود محافظت کنید
بسیاری از غذاهایی که از عملکرد مغز، خواب و سلامت روان پشتیبانی می‌کنند، حاوی ترکیباتی به نام فیتوکمیکال هستند. مواد شیمیایی گیاهی موجود در غذاهایی مانند انواع توت، چای، پیاز و کلم بنفش به سلامت مغز شما کمک می‌کنند.
بهبود قلب
رژیم غذایی گیاهی باعث افزایش دریافت فیبر مفید برای قلب می‌شود. فیبر می‌تواند به کاهش کلسترول و بیماری‌های قلبی عروقی کمک کند. در مطالعات تغذیه‌ای، صرف نظر از نوع بیماری که به آن نگاه می‌کنید، چه بیماری قلبی باشد و چه برخی سرطان‌ها، افرادی که سبزیجات بیشتری مصرف می‌کنند، طول عمر بهتری دارند.
سخن پایانی
در این مقاله به معرفی و ارائه نقش مواد شیمیایی گیاهی در حفظ سلامتی و زیبایی بدن پرداختیم. این مواد از خصوصیات متنوعی برخوردارند که از جمله آنتی‌اکسیدان، ضد التهاب و مغذی هستند و می‌توانند در پیشگیری از بیماری‌ها و بهبود وضعیت پوست، مو و سلامت بدن موثر باشند. با استفاده از این مواد طبیعی، ما می‌توانیم به طریقی ساده و موثر، سلامتی و زیبایی خود را حفظ کرده و به کیفیت زندگی خود ارتقا دهیم. اگر به دنبال اطلاعات بیشتر در مورد مواد شیمیایی گیاهی هستید همین امروز با ما تماس بگیرید.
